Уладзімір КАРАТКЕВІЧ: "З шалёнай вышыні"

Заплюшчваю вочы – і ўсё адно перад  імі плёсы, старыкі, паплавы і шаломы стагоў на іх.

Вы пытаеце, які куток Беларусі зрабіў на мяне ў жыцці найбольшае ўражанне? Думаю. І нічога не магу прыдумаць. Высачэзныя ўзгоркі Наваградчыны? Дубовыя, адвечныя калоны мазырскіх лясоў? Стронгавыя рачулкі Лідчыны? Зажураныя азёры пад Ушачамі?

Павінен вам сказаць, дарагія, што ўся Беларусь робіць на мяне найбольшае ўражанне вось ужо сорак – на жаль – год. Я разгортваю на стале першую – лепшую з маіх карт. Карту рэк і гляджу на яе, нібы з шалёнай вышыні. Кідаю на яе шарык і ўсё аддаю лёсу. Шарык коціцца ад рэчкі Ваўчанкі на Парычы, робіць паваротку (тут нібы сугіб карты) і лупіць праз Жлобін і Карму некуды ў раён Тошчыцы, на Дняпро, дзе – трэба ж такое – менавіта і адбываецца дзея маіх “Каласоў”. І застаецца тады толькі ўспамінаць.

...Мы з аператарам – астатнія збаяліся – лезем на трыангуляцыйную вышку. Нам абавязкова трэба адарвацца ад глебы, хаця за гэта і даюць па шапцы, хаця далеч выключная і з рачнога адхону. Метраў трыццаць хісткай, збітай са старых бярвенняў канструкцыі. Ды яшчэ метраў пяцьдзесят крывава-чырвонай стромы да вады. Вышка гнецца, коламі ходзіць у небе, як верхавіна сасны. І вось тут ужо сапраўды шалёная вышыня, бо тут не па сабе, бо гэта не ўтульная кабіна самалёта, а падаць дальбог усё адно, ці з самалёта, ці адсюль. Аператар ледзь не зрываецца, але я падтрымліваю яго, а заадно і важкую камеру “Конвас”. Але ў мяне за плячыма восем кілаграмаў штатыва. Акумулятары, яшчэ розная апаратура, і я ўпускаю экспанометр (мы яго пасля так і не знайшлі), які ляціць праз усю канструкцыю і далей, далей, туды, куды павінен быў зляцець аператар, а магчыма, і я. Што ж, пэўная рызыка – гэта наш хлеб. Але затое як далёка, як непамерна шырака відаць. І праз палявы бінокль, і проста вачыма.

Унізе круглае, крыху размытае з аднаго боку, гарадзішча, валы і затравелыя ірвы, нястомны бег высокай травы на ўсім гэтым і маўчанне, якое пануе тут больш як тысячу год над спевамі жаўрукоў і над спевамі ракі. За ёю азёры старыкоў, скошаныя паплавы, стагі, срэбнае мора лазы і шкляное паветра, у якім калыхаецца далёкі мацерыковы бераг і магутны бор над ім. Злева багатыя хаткі Збарова, сотні чаўноў на беразе, дым вогнішчаў і вясёлкавыя кучы ракушак. Гэта промысел. З іх робяць маціцу, а зрэдку, цяпер вельмі-вельмі рэдка, знаходзяць і рачны жэмчуг.

А там, крыху правей, далёка-далёка, ляжыць са сваімі садамі, з дымкай над заводам згушчанага малака, што корміць столькі людзей на Беларусі і ў свеце, з карпусамі фабрыкі фруктовых він (адных з лепшых у свеце, як кажуць многія, і я ў тым ліку), з майстэрнямі і школамі, з хуткім дымам цягніка на чыгунцы, - там ляжыць “мой зялёны, мой птушыны горад Рагачоў”. Так сказаў аб ім малады паэт Мікола Сурначоў, што ў свае дваццаць восем год, у апошнія дні вайны, загінуў на фронце за гэты зялёны горад і за ўсю гэтую зялёную зямлю.

Як ён вырас за гэтыя гады, што прабеглі з дня гібелі паэта! Я ж памятую адну-адзіную фабрыку на ўвесь горад. Раніцай на яе прывозілі на ламавіку “сыравіну”, а вечарам, на тым жа адным ламавіку, адвозілі “гатовы прадукт”. І дзівак вознік заторкваў сабе ў вачніцу, як манокль, пучок пакулля, каб нехта сказаў:

- Гэта ж толькі беларуская мужыцкая морда можа вытрымаць. Выбіў сабе вока і пакуллем заторкнуў.

Сцёртыя сляды страшэнных руін. І вось у шкельцах бінокля сады і хаты, новыя вуліцы і гнутыя, як лук, масты. А там Дом культуры, старамодную пампезнасць якога крыху скрашвае вельмі добры народны тэатр.

А там, пад магутнымі старажытнымі соснамі, могілкі з капліцамі, адну з якіх узвёў мой дзед. Нядаўна ўлюбёная сасна маці, “генеральша”, якой было пад трыста год і ў развілцы якой можна было сесці дзесяцём, упала галавою ў пясок, з адхону.

І, крыху за ёю, катлавіна з абеліскам. Адтуль у гады вайны і тэрору мае землякі, мае сваякі кожную ноч чулі гукі стрэлаў. Хай будзе праклятае да веку ўсё такое!

А вось, бліжэй, устае пад кронамі ліп і таполяў стары дзедаў дом. Сонечна зелянее ля яго лістота вінаградніка. Іх тысячы на гэтай бласнавёнай зямлі, на жаль, пакуль што толькі “свае”. А трэба было б зрабіць вялікія гаспадаркі на ўсіх прагрэтых, ласкавых паўдзённых схілах гэтых “гор”. Са сваіх, выпрабаваных за сотню з добрым гакам год, беларускіх гатункаў. А лошыцкая вішня, што спее ў канцы мая! А ур’янтоўкі, бэры, сапяжанкі, “валовыя мордачкі”. Усё расце тут, толькі рукі прыкладзі.

Вось бліжэй чалавек у чаўне выцягвае на паліва дубовую палю. Гэта з маста, які калісьці навёў Напалеон. Палі гэтыя зрэдку выцягваюць вось ужо столькі год. Гэта крыху бліжэй за тое месца, дзе быў “паром на бурнай рацэ”, які я апісаў.

Усё змяшалася. Усе эпохі. Унь там мы, ныраючы, абмацалі нямецкі танк, які скінулі ў ваду. Цяпер яго, мабыць, ужо зусім засмактала... А калі перавесці вочы правей – багатыя вёскі, багатыя, нагледзячы на тое, што тут наш, “родненькі”, дняпроў пясочак. Багатыя, бо не толькі пяском, але і нязмерным працалюбствам гэтага народа.

Хаця б тыя самыя Кісцяні ў гусцюшчых шатах векавых дрэў, тыя Кісцяні, дзе фарсіравала Дняпро армія генерала Гарбатава. Дасталося ім у вайну. Часта ўначы бывалі партызаны, а ўдзень удзіраліся немцы, і даводзілася хаваць запасы, прынесеныя для ночы. Колькі я наслухаўся такога ад Улляны Шолахавай з Дняпроўскіх хутароў! Ды не трэба і слухаць. На дзесяткі кіламетраў па адхоне затравелыя сляды акопаў-акопаў-акопаў.

...І вось буслы трапечуць сваімі сцягамі над стрэхамі хат, а мы ідзём за кісцянёўскай арцеллю неваднічых і здымаем іх медныя ад поту і сонца твары, жылаватыя рукі і тое, як ляжаць вяроўкі на напружаных плячах, а ногі цяжка папіраюць зямлю.

Шкляна блішчыць плеўка вады ў ячэях нерата. Кіпіць і гаворыць рознакаляровая рыба: зялёныя палосы, чырвоныя плаўнікі, срэбра лускі...

Там, далей, багатыя чароды над крывым старыком, “падковай”, дзе столькі можна набраць шампіньёнаў або забіць на астраўцы вадзяную курачку і пайсці за ёю ўплаў, бо спаніель не бярэ дзічыны з сушы. Там, дзе можна дапамагчы разгубленай жанчыне завярнуць чараду, якая пайшла “за дажджом”, назад у загон. Тысячы чорна-белых кароў. Качкі ўзлятаюць з праток, і іх, як шпакоў. Раптоўна брохаюць ля чаўна вялізныя, з вясло, самы.

А па берагах курганы і стромы да самых Кісцянёў, да млыноў і фермаў, да сучаснай, дарэчы, чайной, дзе порцыі, нягледзячы, што смачна, ты не з’ясі, гарадскі чалавек.

Парк тут старажытны. А вакол і яшчэ паркі і здзічэлыя сады на месцы былых хутароў. Іх знесла не рэвалюцыя. Усё гэта паадбіралі ў паўстанцаў у 1864 годзе і аддалі, дзе карнікам, а дзе і шэрым князям. І вось паўсюль котлішчы, шыпшына, што вырадзілася з руж, і персідскі бэз у дубовых гаях. І ўва мне нараджаецца помслівасць, і я думаю, як гэта добра, што ўсё гэта адабралі ў іх, ад тых, што расстрэльвалі і здраджвалі, як добра, што і самі яны вымушаныя былі пайсці з наседжаных гнёздаў.

Вось, відаць у бінокль, плыве дзед, бацька якога быў сведкам гэтых падзей. Дзед такі, што перад ловам яго пад рукі садзяць у човен, а вечарам – пад рукі ж – падымаюць з яго, бо не згінаюцца ногі. І ўсё адно ездзіць. І вось спявае і спявае: “Вось як, рабяты, было добра нам са Скоблевым-айцом”. Доўга жывуць тут людзі. Як дняпроў мораны, чорны дуб.

Рака-рака! Як шкада аднаго, таго, што па табе зараз ходзяць толькі пескавозы. Вось у кніжцы “Дняпро і яго сістэма”, 1908 год, напісана: “на ўчастку ад г. Оршы да вусця р. Бярэзіны... ходзяць буксірныя і тэрміновыя пасажырскія параходы”. Зараз іх няма. Ясна, чыгункі, аўтамашыны і самалёты. Але і рэкі, і ты, рака, павінны жыць. Урэшце, сёе-тое і робіцца. Умацаванне берагоў. Краны, якія дастаюць з дна карчы і каменні. Але гэтага мала, хаця дальбог не так цяжка зрабіць Дняпро суднаходным.

Далячынь. Далячынь да самай імглы. Да самага, здаецца, краю любай, роднай зямлі... нездарма прывёў сюды мяне мой шарык, мой калабок.

...Мы спускаемся з вышкі і нас крыху матляе. Я іду па гарадзішчы і пад нагамі маімі чарапкі, наканечнікі стрэл, іржавыя кавалкі крыцы – гэтыя сляды продкаў маіх, што гэтак жа тапталі зямлю, памагалі ёй раджаць і спявалі тыя ж самыя песні, што і ўсе мы.

Спускаюся з берага. Дзед вудзіць, паварочвае да мяне галаву з маладымі сінімі вачыма і ўсміхаецца:

- Спаймаем сцярлядку? – пытае ён.

- Давайце, дзеду.

Ён пачынае весці леску, на якой нешта цяжкае, і… выводзіць рыбу… бутэлечку рагачоўскага яблычнага віна з прывязаным да яе каменем. Дастае яе з дна, з крыніц. І мы ломім хлеб, і мачаем у соль цыбулю і закусваем сырой, пасоленай і паперчанай рыбай. Ямо, паглядаючы на чырвоны захад, на дымы над Свержынскай фабрычкай, на зялёныя шапкі курганоў, на рудыя стромы гарадзішча, на ўвесь гэты радзінны, свой абшар, які і ў Навагрудку, і пад Полацкам, і ў Пінску.

На абшар, на якім ласкава, балюча і добра жыць. І за які, у выпадку чаго, не шкада нават аддаць жыццё.